Vinnuhagkvæmni og ofurskór – Pistill fyrir áhugasama hlaupara
Hvað er vinnuhagkvæmni?
Vinnuhagkvæmni snýst um hve mikla orku iðkandi notar á ákveðnum hraða (hlaup/hjól/sund) eða á ákveðinni veglengd, t.d.1 km. Að nota sem minnsta orku á gefnum hraða eða vegalengd er mikilvægt þoli íþróttamanns. Orkunotkunin ræðst af vinnuhagkvæmni viðkomandi. Því betri sem tæknin er því hagkvæmari er frammistaðan. Það sem skiptir máli varðandi hagkvæmni þegar við hlaupum er skrefafjöldi, hversu mikið við skoppum (vertical oscillation), hversu lengi fóturinn snertir jörðina (ground contact time) svo eitthvað sé nefnt. Að lenda á hælnum, miðfætinum eða tánum hefur mismikla hagkvæmni. Þegar við hjólum skiptir fótstigið máli og hvernig við notum gírana. Þegar við syndum skiptir öllu máli að hafa góða hagkvæmni eða tækni til að létta okkur sundtakið og sökkva ekki niður á botn. Styrktar- og liðleikaþjálfun skiptir máli upp á hagkvæmni.
En margt af þessu lærist með reynslu og þarf ekki að þjálfa mikið, t.d. Varðandi hlaup. Flestir krakkar eru til dæmis með mjög lélega hagkvæmni þegar þeir hlaupa en með reynslu og þjálfun batnar það ósjálfrátt. En allir hafa gott af kennslu og að hafa þjálfara sem leiðbeinir.
Þetta leiðir okkur í aðal viðfangsefni pistilsins.
Ofurskór – áttu að kaupa svoleiðis? Munu þeir gagnast þér ?
Munið þið eftir tilraun Eliud Kipchoge til að hlaupa maraþon undir 2 klst ?
Árið 2016 tilkynnti Nike viðburðinn Breaking 2. Þrír afburða góðir hlauparar reyndu að hlaupa maraþon fyrstir manna á undir 2 klst. Nike settu auðvitað fullt af peningum í þetta og auglýstu vel. Nike þróuðu nýja skó sem voru gerðir úr sérstöku foam (kvoðu) og settu koltrefja plötu (carbon plate) í sólann á skónum sem áttu að auka vinnuhagkvæmnina; hlaupa hraðar á sömu orku.
Árið 2017, 6.maí, lögðu þrír hlauparar af stað í leiðangur á Formúlu 1 kappakstursbrautinni í Monza á Ítalíu. Leslia Desisa frá Eþíópíu, Zersenay Tadese frá Erítreu og Eliud Kipchoge frá Kenya. Til að gera langa sögu stutta stóð Kipchoge sig langbest og hljóp á 2 klst og 25 sek. Grátlega nærri takmarkinu. Þarna fengum við fyrstu kynni okkar af ofurskóm. Allir hlupu þeir í Nike Zoomx Vaporfly 4% sem hafa svo verið þróaðir áfram. Árið eftir eða 2018 setti Eliud Kipchoge hraðasta löglega tíma í maraþoni í þessum skóm þegar hann hljóp Berlínar Maraþonið á 2 klst 1 mín og 39 sek. Hann bætti svo þann tíma í Berlínar maraþoninu árið 2022. Sá tími er sá hraðasti í maraþoni í dag eða 2 klst 1 mín og 9 sek.
Árið 2019 var Breaking 2 tilraunin endurtekinn. Í þetta skipti voru fleiri styrktaraðilar og fékk viðburðurinn nafnið Ineos 1:59 Challenge. 1:59 því það var tíminn sem átti að hlaupa á. Ineos er í eigu Jim Ratcliffe milljarðamærings sem við Íslendingar ættum að kannast við þar sem hann kaupir hér land og veiðir lax. Þarna var hinn 34 ára Eliud Kipchoge eini þátttakandinn.
Viðburðurinn fór fram í Vín í Austurríki og glugginn til að hlaupa átti að vera frá 12.-20.október eftir því hvenær besta veðrið/bestu aðstæðurnar yrðu. Þann 13.október var ,,fullkomna” lognið og hitastigið var í kringum 12°C sem búið var að reikna út að kostaði minnsta orkutap vegna hita/kulda þegar Kipchoge rúllaði á 2:50 pace eða 21.2km hraða á klst. Hlaupnir voru fjórir 10 km hringir í Vínarborg. Með Kipchoge fylgdu margir hérar sem brutu vindinn fyrir hann. Hérarnir skiptust á og þurftu því ekki að hlaupa lengi í einu.
Núna var búið að þróa nýja skó sem fengu nafnið Nike Alphafly. Munurinn frá Vaporfly og Alphafly var fyrst og fremst í heel to toe drop. Fór úr 8mm í 4mm. Alphafly eiga að henta betur í lengri hlaup með 40mm þykku foam sem lætur þig hlaupa eins og vindurinn.
Og það gekk. Ævintýralegur tími. Elli hljóp alla kílómetrana í Maraþoninu á 2:48-2:52 pace sem skilaði sér í ótrúlegum tíma á 1:59:40 sek. Sem gerir 21.2 km/klst hraða eins og áður sagði. Galið! Hvenær það verður slegið skal ég ekki segja til um.
En geta þessir undraskór hjálpað okkur sauðsvörtum almúganum ?
Stutta svarið er já!
Þegar Nike þróaði Nike Vaporfly 4% skónna fullyrtu þeir að hlauparar væru 4% hagkvæmari en bestu skór helstu keppinautanna. Nike fjármögnuðu sjálfir Yokowama 2018 rannsóknina sem sýndi 4% hagkvæmni. Margir töldu þessa rannsókn ágætlega gerða þó hagsmunir rannsakanda og auðvaldsins lægju saman.
Aðrar óháðar rannsóknir voru gerðar sem sýndu á bilinu 2-4% bætingu.
Galdurinn við skónna voru þessar carbon plötur og sérhannað foam sem virkar sem einhverskonar gormur og hlaupastílinn verður mun skilvirkari. Viðkomandi hleypur hraðar við sama líkamlega áreitið og áður. Árið 2020 voru settar reglur um að foam-ið mætti ekki vera þykkari en 40mm.
Það tók aðra framleiðendur langan tíma að elta Nike í þróun á sínum skóm og því hefur Nike halað inn peningum þar sem þeir voru lang fyrstir með ofurskónna sína og frábæra markaðssetningu.
Professor Dustin Joulber sem starfar við Háskólann í Austin gerði býsna merkilega rannsókn þar sem hann reyndi eftir fremsta megni að svara þessari spurningu árið 2021:
Eru aðrir skóframleiðendur að nálgast Nike í gæðum og hagkvæmni á þeirra bestu skóm?
Rannsóknin hans er hér: https://scholarworks.sfasu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1032&context=kinesiology
Hann og kollegar hans þurftu að leggja út fyrir öllum skóm sjálfir og fengu þeir enga styrki frá skóframleiðendum.
Hann keypti Mercedes Benzinn eða bestu pörinn frá mismunandi framleiðendum. Skórnir sem áttu að vera bestir í línunni þeirra með carbon plötu og sérstöku foam sem var þeirra svar við Nike Vaporfly.
Eftirtaldir skór voru notaðir í rannsókninni. Nike Vaporfly2, Nike Alphafly, Hoka-RocketX, Saucony-Endorphin Pro, Asics-Metaspeed Sky, New Balance-RC, Brooks – Hyperion Elite 2. Þessir skór voru bornir saman við eitt hefðbundið par sem er býsna vinsælt og heitir Asics-Hyperspeed. Þetta var viðmiðunar skóparið. Sjá mynd.
Þetta voru því átta skó pör sem tólf reyndir karlkyns hlauparar hlupu í. Allir þessir tólf hlauparar áttu 5km keppnishlaup á undir 17:30 min og þurftu að uppfylla fleiri skilyrði sem verða ekki tíunduð hér. Skórnir voru prófaðir í handahófskenndri röð þar sem hlaupnir voru 8×5 min á 16km/klst hraða á sama degi. Svo mættu hlauparanir aftur í seinni mælingu og hlupu 8×5 mín og þá voru skórnir prófaðir í öfugri röð frá fyrstu prófunum.
Ákveðið var að hlaupa á 16 km hraða því flestir sem hafa gert rannsóknir á þessum skóm hafa notast við þennan hraða.
Þetta er fyrsta svona rannsóknin sem höfundurinn telur að hafi verið gerð.
Hvað var mælt?
Súrefnis upptaka var mæld og hve miklu CO2 hlaupararnir önduðu frá sér ásamt fleiri minna mikilvægum gögnum. Hlaupararnir voru það sterkir að þeir fór ekki yfir í 4 mmol af mjólkursýru á þessum hraða. Það þýðir að prófið var framkvæmt undir mjólkursýruþröskuldi. Orkan var búin til með súrefni og alls ekki súrefnisfirrt. Sennilega hafa þeir hlaupið í zone 3 eins og gert er í maraþoni.
Þar sem fjárráð voru takmörkuð og rannsakendur fengu fáa styrki og vildu alls ekki fá pening eða frí skó pör frá skó framleiðendum voru einungis fá skónúmer í boði fyrir þessar 8 tegundir af skóm. Fyrir forvitna voru það einungis skópör í 10 og 11 í US stærð.
Niðurstöður:
Niðurstöður voru metnar í hversu háum prósentum skórnir væru hagkvæmari samanborið við viðmiðunar (Asics Hyperspeed) skónna.
Þeir skór sem komu best út voru Nike Alphafly og Vaporfly sem voru 3% betri en viðmiðunarskórnir. Saucony og New Balance voru 1,5% hagkvæmari en skórnir sem gáfu minnsta bætingu voru Hoka Rocket X og Brooks Elite 2.
Aðrir punktar úr rannsókninni. Þeir sem ,,græða” mest á ofur skónum eru þeir með minnstu vinnuhagkvæmnina, það er að segja áhugahlauparar græða yfirleitt meira en reyndir hlauparar.
Fólk með hægari skrefatíðni og sem ,,skoppar” meira græðir meira á ofurskónum. En að sjálfsögðu er þetta einstaklingsbundið.
Þýðir þá að 3% hagkvæmni að þú hlaupir 3% hraðar. Nei. Hlaupari notar minni orku og minna súrefni til að hlaupa á ákveðnum hraða og er því hagkvæmari. Hinsvegar er hagkvæmnin ekki frá minni orkunotkun. Bætingin er sú að þú hleypur hraðar og fyrir sömu orku og áður.
Hversu hraðar ferðu þá þegar ert með 3% betri vinnuhagkvæmni ?
Það skiptir máli hversu hratt þú ferð, því hægar sem hleypur þá er 3% vinnuhagkvæmni nær 3% hraða aukningu. En ef þú ert farinn að hlaupa mjög hratt, t.d. Á 16 km hraða þá er hlutfallið ⅔. Það þýðir að 3% vinnuhagkvæmni gefur 2% aukinn hraða á hlaupum. 16km hraði verður 16,3km hraði. Í maraþoni er það býsna gott.
Aðrar hugleiðingar.
Dustin Joulber var ekki með Adidas Adios Pro í þessari rannsókn en hann gerði hagkvæmis tilraun á sjálfum sér í þessum skóm. Miðað við viðmiðunarskónna komu Adidas skórnir ágætlega út og voru með vinnuhagkvæmni uppá 2,5% fyrir hann persónulega.
Einnig ákvað hann að gera tilraun á sjálfum sér í Crocs inniskóm eftir að hafa lesið um mann sem hljóp hálft maraþon á 1:06min á Crocs skóm. Þannig að Dustin Joulber gerði hagkvæmis mælingu á sjálfum sér á Crocs skóm. Þeir voru 4 % verri en viðmiðunarskórnir og 8% verri en Nike Alphafly. Svo niðurstaðan er skýr. EKKI HLAUPA Í CROCS SKÓM
Að þessu sögðu. Þá eru þessar mælingar sennilega úreldar því skórnir sem voru í þessari rannsókn hafa verið þróaðir og eru sennilega orðnir enn hagkvæmari í dag en árið 2023. Hafið það í huga.
Hvað tökum við út úr þessu?
Ekki hlaupa í crocs.
Reynsla og æfingar eykur vinnuhagkvæmni.
Ofurskór auka hraða með betri vinnuhagkvæmni.
Áhugahlauparar fá meiri vinnuhagkvæmni en elite hlauparar í ofurskóm.
Ofurskór kosta mun meira en venjulegir hlaupaskór og eyðast hraðar. Talið er að full hagkvæmni skó parsins endist í 200-300km meðan ,,venjulegir skór” eru nær 800-1000km. En það koma allskonar breytur inn í þetta. Þyngd hlauparans, hvernig lendirðu á fætinum, hvernig er undirlagið sem hlaupið er á.
Því gæti verið lausn að æfa á ,,venjulegum” skóm og keppa á ofurskóm. Þar að segja keppa í réttum ofurskóm.
Held að þessar niðurstöður eigi ekki við utanvegarhlaup.
Ef þú átt lélegri skó en ,,viðmiðunarparið” Asics Hyperspeed eða aðra úthlaupna skó þá gætu þessi hagkvæmni verið en hærri.
Veltu því fyrir þér hvernig áhrif þú hefur á aðra frekar en hvernig áhrif þeir hafa á þig.
Ofurskó latsinn kveður og vill koma á framfæri að hann hefur aldrei þegið eða fengið frítt skó par. Nema það flokkist sem frítt skó par þegar mamma og pabbi keyptu fyrir mig skó fyrstu 18 ár ævi minnar
